Azerbaycan Türklerinin “Pir” adı ile ziyaret ettikleri bir çok kutsal yer vardır.
Pirlerin bir kısmı İslamiyet’in kabulünden önceki inançlardan dolayı
ziyaret edilirken, bir kısmı da İslamiyet dönemi inançlarından kaynaklanarak
ziyaret edilmektedir.
Pir ne demektir?
1. Farsça bir kelime olarak anlamı yaşlı, ihtiyar adam. 2. Bir tarikat veya
sanatın ilk kurucusu, başı. 3.Pir kutsal yer. 4. Pirlik, ihtiyarlık, nuranilik. 5.
“Ocak”, “ziyaretgah”, “yatır”, “evliya”. 6. Bazılarına göre, bilimsel çalış-malarda
“Pir” teriminin “Bir”le alakadar olduğu bir çok kitap ve orta asır kaynaklarında bu
söz “Bire” şeklinde kullanıldığı, “Pir”-“Bir” ve yahut “Bire” sözünün birinci, yani
önde giden, mürşit manasında geldiği ileri sürülür.
1
7. Bazı ocak ve yatırlar halk
arasında “pir” diye anılmaktadır.
1
Məşədixanım Ne’mət, “Azərbaycanda pirlər”, Bakı, 1992, s.6 Azerbaycan’da Pir Ìnançlarí
M. Hacíyeva
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
58
Halk arasında:
Bir olsun, pir olsun,
Pir olmuş (Yarı şaka, yarı alay ile deyim),
“Şair olan dersi alır pirinden.
Baş açmadım səgrəqibin sərindən”. (Aşık Qurban) (Burada Pir-kurucu,
müallim anlamındadır).
Ərənlərin piri yanında gərək. (Koroğlu) Burada pir - önder demektir.
Pirlik etmişti məni sərsəri,
Qalmamışdı zövqü səfa əsəri. (Qasım Bəy Zakir)
(Pir bazı akıl hastalarının tedavi için kendisine baş vurulan kimse)
Pirə ata dedim, cavana qardaş. (Aşık Ələsgər) (Pir – yaşlı adam
anlamındadır).
Piri-meyxanə sözün şeyx qəbul eylədi dün,
Adəm övladıdır, haqqa ki, hələ qabilimiş. (Əliağa Vahid)
Pirimdən eşitdikdə xərabatayi-eşqi
Öğrəndim o gənçinəni, viranə deyilmiş. (Əliağa Vahid)
Dolanmış natəvanlıq dövrünü Xurşidi-Ənvərtək,
Çıxıbdır pirlik dövründən, olmuşdur cavan könlüm. (Əliağa Vahid)
Pirimiz piri-muğandır, xadimi meyxanəyik,
Rindlər zövqün görüb, divanələrdən çıxmışıq. (Əliağa Vahid)
Yox özündən xəbəri kim ki, gəlir dünyaya
Bəzmdən tışra qomaz piri-muğan hüşyarı. (M. Füzuli)
Ə.Vahiddən örnek verdiyimiz 3 beyttə pir:
a) Piri meyhane – mey meclisinin başı,
b) Pir –kurucu, başkan,
c) Pir – yaşlı, ihtiyar anlamındadır.
Fuzulinin və Vahidin beytlerinde adı geçen “piri muğan” ise
a) Divan edebiyatında “ilahi meyin sakisi”
b) ”Muğan”- muk kelimesindedir. Zerdüşlüğün taraftarlarını bildiren
anlayış (Bak:ASE, c.VII, s.83). Mukların piri anlamındadır. Fuzuli:
“Muğan piri ayıq adamı meclisten kenara buraxmaz” demek
istemiştir.
Qırxlar piri, özün yetiş dadıma, Pirim Şahı-Mərdan, Həyzəri Kərrar
Bir də məni yetir yar ayağına. Dadıma yetişsin Əhmədiə Muxtir,
Üzün görüm, könül alsın təsəlli, Aşıq Alı üzücara, günahkar,
Xınatək yaxılam əl-ayağına. Cəhənnəm odunun küllərinə bax.
(Tufarganlı Abbas) (Aşık Ali) M. Hacíyeva Azerbaycan’da Pir
Ìnançlarí
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
59
Mənəm deyən başa varmaz, mənəm damə gerdedur Hansı igid dara düşsə,
Həqiqət, mə’rifət haqdır, təriqətdə yerdə dur, Nəzir deyir, yada salır,
Gəç baxma ustad yoluna, pirinən işin nədir. Yeddi kralın qaçağı
(Aşıq Alı) Pənallanıb səndə qalır.
Kor gəlsə şəfa tanır,
Müztər gəlsə mətləb alır.
(Aşıq Ələskər)
Aşık Alesker’den örnek verdiğimiz “Şah dağı” adlı son şiirde ise dağa
şifa veren pirden bahsedilir.
Bazı eserlerde ise pirleri kendi çıkarları için kullananlar, halkın inançlarını
sömürenler eleştirilir. Mesela, E.Hakverdiyevin “Pir”
2
adlı hikayesinde incir ağacını
pir olarak gösterip kötü emellerine alet eden Cavad ve oğlu Ahmet, N.Nərimanovun
“Pir”
3
hikayesinde ise ceviz ağacını aynı şekilde kullanan Molla Cafer tenkit edilir.
Örneklerde göründüğü gibi, Azerbaycan’da “pir” kelimesinin yaşlı adam,
ihtiyar adam, tarikat kurucusu, başkan gibi anlamlarda kullanılması yanında bir
inanç sistemi olması da söz konusudur.
Anadoluda ise kutsal yerler, yatırlar Azerbaycan’da olduğu gibi ziyaret
edilse de “pir” kelimesinin anlamı değişiktir.
“Anadoluda pir, daha ziyade ulu kişi, yaşlı, muhterem zat anlamındadır”.
4
Mesela:
Pir elinden dolu içtim, Dost senin yüzünden özge
Erenler diline düştüm. Ben Kıbley-i can bilmezem,
Ak cenneti gördüm, coştum, Pirin hüsnünü severim,
Pirim Hacı Bektaş Veli. Ben gayrı iman bilmezem.
(Dertli) (Kaygusuz Abdal)
Pir Sultan Abdal, göçelim, Hak yoluna girenlerin
Pirinden bare içelim, Asa olsam ellerine
İnkar olandan kaçalım, Er, pir vasfın edenlerin
İnkar bir gün paralanır. Kurban olsam dillerine.
(Pir Sultan) (Seyrani)
Benden selam edin nazlı yarime, Muhammed Mustafa, Murtaza Ali’nin
Canlar dayanır mı ahu zarıma. Dostuna dost, düşmanına düşmandır.
Genç yaşında hizmet ettim pirime, Pirim Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin
Zeycan aşıkların gülüdür gülü. Dostuna dost, düşmanına düşmanım.
(Aşık Zeycan) (Aşık Alı)
2
Əbdürrəhim Bey Hakverdiyev bu hikayeyi 1913-de “Molla Nasreddin” dergisinde yayın- latmışdır.
1971-de eserlerine dahil edilmiştir. Bakı, Azerneşr, 1971, s.181-189
3
N.Nərimov bu hekayeyi “Açıq söz” qazetesinde yayınlatmış, 1958-de eserlerine dahil edilmiştir.
Bakı, 1958, s.207-247
4
Bak: Yaşar Kalafat, “Kelekide 4 gün 4 gece ve Nahçıvan Halk İnançları”. Türk Dünyası
Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1996, s.11 Azerbaycan’da Pir Ìnançlarí
M. Hacíyeva
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
60
Azerbaycan Türklerinde pirlerle ilgili inanışlar nesilden nesile aktarılarak
günümüze kadar intikal etmiştir. Günümüzde bir kısım pirler bu inanç ve
itikatlara dayanarak ziyaret edilmektedir.
Bu yerleri iki bölümde ele alabiliriz.
Birince merhale İslamiyetin kabulüne kadardır. Bu ecdadımızın dağ, taş,
ateş, bitki vb. hakkındaki inançlar merhalesidir. Bu inançlar İslâmiyet
döneminde de İslami bir kılıfa büründürülerek varlığını sürdürmüştür.
Ecdadımızın totem veya dini anlayışlarını aksettiren dağ, taş, ağaç, bitkiler gibi
kutsal hesap edilen yerler, kutsal mekanlar olarak kabul edilmiş ve bu amaçla
ziyaret edilmektedir.
İkinci dönem ise İslamiyetin kabulünden sonra insanlarımızın pir adı ile
ziyaret ettiği camiler, türbeler, mezarlar vb. yerlerdir.
Azerbaycan’da “Pir” adı ile anılan dağ, tepe, ırmak, mezarlık, cami vb.
yerler mevcuttur:
Şamahıda Pirqulu adı verilen yer (Burada aynı isimde meşhur bir
rasathane de var), Kınalık köyünde Pir, bu gün Ermenistan sınırları içerisinde
kalan Pir Melek (yeni adı Areq), Pir Cavudan (yeni adı Qanqzasar) gibi. Bakıda
Pirvenzere.
Pir adı ile bilinen yerleri şöyle sıralamak mümkündür:
Pirallahı (Bakı), Pirvah (Lenkeran rayonu), Pir Mərəz (Qobustan
rayonu), Pricivan (Zəngilanda), Tazə Pir (Bakıda, cami), Pirqulu (Şamaxı),
Pirəbədil (Dəvəçidə köy), Piral (Qusarda köy), Pirdirəki (Şamaxının
küzeyində dağ, hündürlüğü 1054 metre), Pirəli Tepeleri (Qusar-Xudat
yolunun sağında 0,5 km’de), Piresora (Lerikte köy), Pirəhmədli (Fizuli’de
köy), Pireşref (Qutqaşende Sarıhacılı köyü yakınlıqında aynı adda mezarlık),
Pir dağı (Gədəbəydə dağ), Echab-i Keyf Piri (Ordubad, Kələki), Sultan Seyit
Ahmet Piri (Ordubad, Kələki), Məlik İbrahim Piri (Ordubad, Kələki), Pirkəkə
(Ağdaşda köy), Pirkənd (Ucarda köy), Pirimərdəkan Türbəsi (Şamahıda
Göyler köyünde xanegah), Beşbarmak piri (Bakı-Quba yolu üzerinde), Pirşağı
(Bakıda köy), Pirsaat Burnu (Bakı, Qaradağ rayonu, deniz sahilinde), Pirsaat
Çayı (Səlyanda), Amudux piri (Qubadlıda), Pir Hüseyn xanəgahı (Bakının 127
km-de Pirsaat çayı sahilinde, Bakı-Salyan Karvan yolu üzerinde), Şıx Baba
Piri (Cəbrayılda Şıxlar köyünde), Soltan Baba Piri (Dəvəçi, Ugah köyü),
Babadilim Piri (Quba, Hapit köyü), Alibaba Piri (Bakının 50 km-de Xəzərin
şərq sahilində), Qara Paltar Piri (Bakı Buzovna Qəsəbəsi, Nazranlı
Mahallesinde), Xanaqa Piri (Qordubadda Xanaqa köyü), Məlik İbrahim Piri
(Qordubadın Şərqinde), Qara Pir (Qaradağın ətəklərində), Düylün Piri
(Qordubad, Düylün köyü), Nardaran Piri (Bakı, köy), Bibi Heybet Piri (Bakı,
Şıx köyü), Xəlilbaba Piri (Qızılburun yarımadasının 7 km’de), Seyid Cemaleddin Piri (Lenkeran-Astara yolu üstünde Pensar (Butasar) köyünde türbe),
Aza Piri (Ordubad, Aza köyü), Diribaba Piri (Mərəzədə qayalıqdakı magarada
tikilmiştir), Həzrəti Şeyx Cüneyd Piri (Qusar, Həzrə köyü), Həzrəti Şeyh
Mənsur Piri (Qəbələ, Həzrə köyü), Dədəgünəş Piri (Şamaxı, DədəgünəşM. Hacíyeva Azerbaycan’da Pir
Ìnançlarí
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
61
köyü), Aqbil Piri (Quba, Aqbil köyü), Sofi Həmid Piri (Əli Bayramlıda, Bakı-
Şamahı yolu üzərində), Babaraqma Piri (Şəki, Babaraqma köyü), Qxut Piri
(Şəki, Oxut köyü), Baba Həlim Piri (Oğuz, Vardanlı köyü), Şeyh Yusif Piri
(Yevlax, Ərəbbəsrə köyü), Tala Baba Piri (Zaqatala, Tala köyü), Gəncə
İmamzadə Piri (Gəncənin 7 km’de), Hacı Taptıq və Şeyx Yunus Piri (Qax,
Oncalı köyü), Pirvahid (Qubada köy), Baba Samit Piri (Sabiradad, Şıxlar
köyü).
Pirler, çaresiz dertleri olanların, evladı olmayanların, sakatların, akıl
hastalarının, yardım dileyenlerin, adak adadıkları mekan olarak günümüzde de
ziyaret edilmektedir.
Araştırmacıların yazdığına göre 70-80 yıl önce Azerbaycan’da her
köyde bir iki pir ziyaret edilirmiş. Mukaddes sayılan kişilerin mezarı, bazen
de her hangi bir ağaç, kaya pir sayılırmış.
5
Günümüzde de korkusu olan “korku piri”ne (çıldağ), nazar duası için
“nazar piri”ne, kırklı kadının kırk basmasından kurtulabilmesi için “kırk
piri”ne gider.
Azerbaycan’da pirlere dayalı oluşan bu inanç sistemi ise daha eski
devirlerden, ayin ve törelerden kaynaklanmakla birlikte pir denilen yerlerin
ziyaret edilmesi devam etmektedir. Pir denilen bu yerleri şu şekilde sıralamak
mümkündür:
a) Ağaçla ilgili pirler, b) Dağ, taşla ilgili pirler, c) Su kültünden
kaynaklanan pirler, d) Ateş tapınaklarına bağlı pirler, e) Din ve tarikat
büyüklerinin, halkın sevip saydığı dindarların mezar ve türbelerine ait pirler.
Azerbaycan’da İslamiyet kabul edildikten sonra da halk mucize gücüne
malik olan ağaçların kutsallığına inandılar. Her ne kadar İslâm dini ağaca
tapınmayı yasaklasa da ağaca değer verilmiş bu değer İslami bir kılıfa
büründürülerek varlığını sürdürmüştür.
Malumdur ki, ağaca, bitkiye inanmak, ona tapınmak Türk dilli halklarda
yaygın olmuştur. Azerbaycan arkeoloji araştırmalarına göre Türk dilli halklar
ağacın doğum ve çocukları himaye eden İlahe Umayal’a gökten indiğine
inanırlar.
Azerbaycan mitolojisinde, destan ve masallarda dünya ağacının
sembolü olan ağaçlara ve bitkilere tapınma önemli yer tutar. Destan, efsane ve
masallarda ölmüş yiğitler, güzel gökçe kızlar bitkinin, çiçeğin şifası ile
ölümün eşiğinden dönerler. “Dede Qorqud” kitabında ana sütü ile beraber dağ
çiçeği de melhem gibi gösterilir.
Azerbaycan masal ve hikayelerinde özellikle çınar ve elma kutsal
sayılmış, onlara olağanüstü bir güç verilmiştir. Bir çok ağacın (dağdağan, incir,
kızılcık, dut gibi) kutsal olduğuna inanılır. Bu ağaçlar kesilmez, kesenlerin
sağlıklı yaşamayacakları düşüncesi halk arasında yaygınlaşarak inanca dönüş-
müştür. Üzerinde dağdağan gezdiren çocuklara nazar değmeyeceğine inanılır.
5
Seyran Veliyev, Qedimdən qədim Azərbaycanımı Bakı, Azərnəşr, 1995, s.68 Azerbaycan’da Pir Ìnançlarí
M. Hacíyeva
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
62
Dağdağan, incir, dut, çınar ağaçları kutsal kabul edildiğinden kesilmesine iyi
bakılmaz. Adı geçen ağaçları kesmek, yakmak günah sayılmıştır. Bundan dolayı
bu ağaçlar pir olarak kabul edilmiştir.
Mitoloji edebiyatında son zamanlara kadar Azerbaycan’ın bir çok
yerinde ağaç pirlerinin mevcut olduğu, buraya evladı olmayan kadınların
geldikleri yazılmaktadır.
6
Prof. Kiyaseddin Keybullayev’e göre:
“Azerbaycan’da mukaddes sayılan bir çok çalı ve ağaç vardır. Geçmişte
çocuk isteyen kadınlar pir sayılan çalılara ve ağaçlara gider, kurban keser,
üzerinde yatar ve ağacın dallarında elbiselerinden küçük beşik yaparlar.
Evladı olmayan kadın kurbanlık koyun ile beraber yedi defa ağacın başına
dolandırılır, sonra da kurban kesip etini dağıtırlar.”
7
Ağaç pirleri Türkiye’de de mevcuttur. Uzmanlar, “kutsal yerlerdeki
ağaçlara bez bağlama adetinin çok yaygın olduğunu kaydetmektedirler”
8
.
Antalya merkezinde gördüğümüz bez bağlanan dilek ağacını, Mersin
Silifke yolunun 29 km-de bulunan Paşa Türbesini de örnek verebiliriz.
Araştırmacıların bir kısmı “Anadolu’da tek olarak yetişen ağaçların
yanında mutlaka bir evliyanın mezarının bulunduğu inancıyla bu ağaçlar
kutsal kabul edilmiş, bez parçaları bağlamak, sarılarak ya da öperek dilek
tutmak suretiyle, bu ağaçların bulundukları yerler adanlan ve ziyaret edilen
mekanlar haline gelmektedir”
9
. Bizce, bu anlayış da eski inançlara İslami bir
kılıfın büründürülmesidir. Yar. Doç. Dr. M. Yardımcı ise Yüce pınar köyünde
bulunan kutsal “Kaba Ardıç” hakkında, şunları söyler: “Yücepınar Köyünde
bulunan Kaba Ardıç’ ziyareti yağmur duası için gidilen ziyaret yerlerinden
biri olup burada bulunan iki ardıç ağacının kutsallığına inanılmaktadır.
Menkıbeye göre Hz. Ali buralara kadar gelip bu iri ardıç ağacının gölgesinde
dinlenmiştir. Bu nedenle kutsal sayılan çeşitli dilekler için de ziyaret
edilmektedir.”
10
Göründüğü gibi, ağaçla ilgili inançlar Azerbaycan’da olduğu gibi
Türkiye’de de mevcuttur. Kayın, zeytin vb. gibi ağaçlar kutsal sayıldığı için
bu ağaçların bulunduğu yerler ziyaretgah olmuştur. Fakat, Türkiye’de
Azerbaycan’da olduğu gibi bunlara “ağaç pirleri” denilmemişse de, ziyaret
amaçları aynı olmuştur ve ağaca kutsallık verilmesi olayının Şamanizm’den
İslamiyet’e uzanan bir dönemde varlığını sürdürdüğü görülmektedir.
b) Dağ ve taş pirleri
Azerbaycan’da pir olarak ziyaret edilen bir çok dağ ve taş mevcuttur.
Gedebey Pir dağı, yine Gedebey'in Ağdamalı köyünde Hacakaya piri,
Beşparmak piri, Amuduh piri bunlardan bir kaçıdır. Günümüzde, adı geçen
6
Bak: Mirəli Setirov, a.g.e., seh.37
7
Qiyaseddin Qeybullayev. Azerbaycanlılarda aile ve nigah, s.kitap, Bakı, Elm, 1994, s.313
8
Bahettin Öğel. Türk Mitolojisi. II kitap, İstanbul, 1977, s.44
9
Piri Er. Geleneksel Anadolu, Aleviliği, Ankara, 1994, s.4
10
Bak: Türk Halk Bilimi ve Edebiyat Araştırmaları, Ankara, 2000, s.344 M. Hacíyeva Azerbaycan’da Pir
Ìnançlarí
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
63
pirler hakkında bir çok rivayet, efsane ve menkıbe vardır. Biz bu efsaneler ve
nağıllar aleminde ışıkla karanlığın, hayırla şerrin, doğruyla yanlışın
tartışmasını duyarız.
11
Mesela, Gedebey ilçesinde bulunan Pir dağı hakkında çeşitli rivayetler
vardır. “Pir” adı verilen dağın tepesinde bir taşın üzerinde at nalı izi vardır.
Menkıbeye göre bu Hz. Alinin atı, Düldülün nalının izidir. İnanca göre Hz.
Ali buralara kadar gelmiştir. Bugün bile halk adaklarını bu dağa götürür,
oradaki kutsal taşın çevresinde kurban keserler. Gedebey’in Ağamalı
köyündeki Hacakaya piri hakkındaki menkıbeye göre bu kaya Hz. Ali’nin
kılıcının darbesinden parçalanmıştır. Halk bu kayayı kutsal bildiği için burada
kurban keser.
Dağ pirlerinden biri de “Beşparmak” piridir. Burası beşparmak şeklinde
bir dağdır. Bakü Kuba yolu üzerindedir. Dağdaki tepeler beş kardeşin
simgesidir. Rivayete göre onları zalim bir yönetici köylerinden kovmuştur.
Kardeşlerden birisi denizin kıyısında, diğerleri ise dağa yerleşmiştir. Bu dağ
“Beşbarmak” diye anılır.
12
Bazı dağ pir efsanelerinde ise halkın kutsal bildiği dağlar ve bunlara
bağlı olarak teşekkül eden kültler bir dinden diğerine aktarılmıştır.
Kubadlı ilçesindeki “Amuduh piri” hakkındaki efsaneye göre Amuduh
piri olan dağdan kız-gelinler şeytantersi toplarken bir su birikintisi görürler ve
bu suda ellerini ve yüzlerini yıkarlar. Kızlardan üçü birikintiside olan suya
tükürdükleri için su kayıp olur ve üç kız kayadan başaşağı asılı kalırlar. Bu
sırada kayadan bir ses işitir; su birikintisinde iki mezar var. O mezarların
üzerinde kümbet inşa edilirse, su geri döner ve kızlar da kurtulur. Kızlar
obaya dönüp hadiseyi insanlara anlatırlar. Oba ehli mezarları bulup üzerinde
Kümbet inşa ederler. Su geri döner. Kızlar da beladan kurtulurlar.
c) Su kültünden kaynaklanan pirler
Azerbaycan’da bulunan pirlerin bir kısmı da su kültünden kaynaklanmıştır. Azerbaycan folklorunda su hakkında çeşitli inançlar mevcuttur. Sefere
çıkan kişinin arkasından su dökerler. Bu yolun açık olması için yapılır. Kötü
rüyayı suya söylemek hafiflik verir, rüyada su görmek hayra işarettir. Suya
inanç, su pirlerine tapınmak Azerbaycan Türklerinin eski mistik görüşlerinde
önemli yer tutmuş ve günümüzde de bu inanç halk arasında etkisini
sürdürmektedir. Mesela, Kuba’nın Söyüb köyü yakınlığında olan Polad
dağındaki “Pir Benövşe Nine” denilen su piri günümüze kadar yaşayan bir
inançtır.
Prof. Mireli Seyidov'un bu pir hakkında tespitleri şöyledir: “Pir
Benövşe Nine mağarasında iki kadın döşüne benzer yerden süt renkli su
akıyor. Sütün döküldüğü yerden kaynak suyu çıkıyor. Mağaradaki taş
oklavayı, tekneyi Pir Benövşe Ninenin sayarlar. Halk Pir Benövşe Nine’nin
11
S.Vurgun, “Balalarımız üçün gözəl eserler yaradaq, “Azərbaycan məktəbi”, 1945, Ÿ:2, s.11
12
Beşbarmak piri hakkında Dr.Yaşar Kalafat “Azerbaycan Halk Sofizmi ve Lenkeran folklor
müşaviresi” adlı makalesinde bilgi verilmiştir”. Bak: Türk Dünyası Araşdırmaları, sayı, 112 Azerbaycan’da Pir Ìnançlarí
M. Hacíyeva
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
64
bereket verdiğine inanır. Mağarada oklavanın, teknenin olması buğdayla
ilgilidir. Sütün dökülmesi ise su Mifi ile ilgilidir”.
13
Halk arasında “Su hakkı”, “Bu suyun piri hakkı” gibi ant ve yeminlerin
de mevcut olması su kültüne olan inançlardan kaynaklanmaktadır.
Dr. Yaşar Kalafat Gürcistan’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin
yeminlerle ilgili tespiti:
“Bu çayın piri hakkı” yemininin su kültü ve pir kültü ile bu ant şekli
çok önemlidir. Eski Türk inançlarının izlerini göstermesi itibariyle çok
veciz”
14
şeklindedir.
d)Ateş tapınaklarına bağlı pirler
Ateş kültü, her ne kadar Zerdüştlükle ilişkili kabul edilirse de aslında bu
dinden önce de insanlarımız arasında yaygın bir inanıştı.
Ateş hakkında Azerbaycan’da pek çok efsane ve rivayet mevcuttur.
Özellikle Bakü civarında bir çok ateşgahların (tapınak) mevcudiyeti ve
günümüze kadar ayakta kalması ateş kültünün canlı olarak yaşamasında
önemli faktördür.
Seyran Veliyev “Kadimden kadim Azerbaycan’ım” adlı kitabında şöyle
yazmaktadır:
“Hələ bu yaxınlara qədər yerli əhali arasında şöyle bir rəvayet vardır ki,
Pirallahı adasında ateş mə’bədi olub, orası keçmişde ateşperest olan Gurgən,
Türkan ve Zire kentlerinin ahalisi ibadete giderlermiş”
15
.
Manaf Süleymanov ise “Bakıda üç ateşgah olduğunu: Ateşgahlardan
biri Surahanıda, diğeri Pirallahıda, üçüncüsü ise Şubanı dağında olduğunu
belirtiyor”.
16
Ateş tapınaklarına pir de denilmektedir. Böyle tapınaklardan biri de
“Pirallahı”dır. Pirallahı Hazar denizinde bir adadır. İlk defa XIV asr
kaynaklarında adı geçer, Roma müellifi Pompani Mela (I yy) adadaki kadim
Talke Mabedgahı hakkında malumat vermiştir”.
17
Görüldüğü gibi Azerbaycan Türklerinde pir olarak bilinen ağaç, dağ,
taş, su, ateş gibi inançlar kültürle, gelenek ve göreneklerle ilgili olarak
günümüze kadar intikal etmiştir.
İslam dininin kabulünden sonra İslam kültüründe kuvvetli izler bırakan
şahıslara ait çeşitli menkıbeler ortaya çıkmıştır. İslamiyet’in kabulünden sonra
İslam mücahitlerine ve tarikat mensuplarına ait bir çok türbe vardır ki, halk bu
türbelerin bir kısmını “pir”, “ocak” diye ziyaret etmektedir. Bu kişiler halk
arasında büyük saygıya sahip olan alp-erenlerdir ki, zamanla halkın nazarında
evliya” mertebesine ulaşmışlardır. Türk dünyasının diğer halkları gibi Azeri
13
M.Seyidov, Azerbaycan mifik tefekkürünün qaynakları. Bakı, Elm, 1983, seh.34
14
Yaşar Kalafat, “Gürcistan halk sofizmi”, İçel kültürü, Mersin Halk Eğitim Merkezi ve Araştırma
Sanat Okulu Müdürlüğü. Yıl 13, sayı 61. Ocak, 1999, s.11-12
15
Seyran Veliyev, a.g.e.
16
M.Süleymanov, “Eşitdiklerim, oxuduqlarım, gördüklerim”, Bakı, 1987, s.8
17
Bak: Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, VII, Bakı, 1983, s.534 M. Hacíyeva Azerbaycan’da Pir
Ìnançlarí
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
65
Türkleri de inancın benimsediği ve sevdiği bu alperenlerin mezarını kutsal
mezar haline getirmişler.
Prof. Meşedihanın Nimet “Azerbaycan’da Pirler” adlı kitabında taş
kitabesi olan ve Azerbaycan İslam dininin kabulünden sonra ortaya çıkan
ziyaretgah, imamzade, baba, ağa, türbe, hanegah, ribat, mukaddes mezar,
türbe, mescid, cami, meğbere gibi otuz pir hakkında bilgi vermektedir. Kitapta
pirlerin efsane ve rivayetlerinden daha ziyade onların taşların üzerindeki
yazılar ele alınmıştır. Ayet ve hadislerle tamamlanan kitaplarda mürşid
anlamına gelen, arapça “şeyh”, “həzrət”, farsça “pir”, Azerbaycan
Türkçesi’nde “baba”, “ağa” isimleri yer almaktadır
18
.
Azerbaycan’da “pir”, “türbe”, “ocaq”, “ziyaretgah” vb. adlarla anılan
ziyaretgahlar Anadoluda da mevcuttur. Bunların ziyaret amaçları da aynıdır,
denebilir. Yalnız bunlar Anadolu’da yatır, ocak ve benzeri adlarla söylenildiği
dikkat çekmektedir. İslamdan önce ve sonra Azerbaycan’da ve Türkiye’de
yatırlar ziyaret edilen yerler olarak canlılığını korumuştur.
Bu sahada Dr. Yaşar Kalafatın çalışmaları mevcuttur. “Anadolu Türk
Halk Süfizmi”, “Horasan Eri Olarak Bilinen Anadolu Yatırları”, “Adana ve
Çevresinde Türbelerimiz” bunların bir kaçıdır.
Dr. Y. Kalafat “Adana ve Çevresinde Türbelerimiz” çalışmasında 45
türbe hakkında, “Horasan Eri Olarak Bilinen Anadolu Yatırları” çalışmasında
Horasan Eri olarak bilinen kırk dört civarında zatın mezarı hakkında bilgi
vermiş, “Anadolu Türk Halk Sofizmi” kitabında ise Erzurum’un ziyaret
yerlerini tasnif ederek otuz dört yatır tespit etmiştir.
19
Her ne kadar Sovyet döneminin yetmiş yıllık tarihinde bu ziyaret yerleri
yasaklansa da İslam kültürüne ait olan bu inançlar ve ziyaret yerlerinin bir
kısmı halk tarafından korunarak, günümüze kadar ayakta kalabilmiştir.
Azerbaycan’da çok geniş yayılan Şia alimlerinin mezarı bulunmaktadır.
Onların sadece Şirvan’da dört yüzden fazla yerin olduğu
20
bilim
adamları tarafından yazılmaktadır. Pir Hüseyin Hanegahı (Pirsaat ırmağı
sahilinde), Baba Samit Piri (Sabirabad, Şıxlar köyü), Aqgünbez piri (Ağsunun
Qaraqoyunlu köyü) bunlardan birkaçıdır.
Şia mezhebine ait olan pirlerden biri Bakü’deki “Bibi-Heybət” kabridir.
Rivayete göre şiaların sekizinci imamı İmam Rızanın bacısı orada defnolunmuştur.
Diğer bir pir ise “Gence İmamzade piri”dir.
Orta asırlara ait edilen bu türbe Gence’ye yedi km uzaklıktadır. Burası
Azerbaycan’ı İslam dünyası ile bağlayan kültürel merkez olan eski bir kervan
yolu üzerindedir. Menkıbeye göre “İmamzade Piri”nde İmam Muhammed
Bağırın oğlu Mevlana İbrahim defnolunmuştur. Gence İmamzade komplek-
18
a.g.e., s.6
19
Bak: Anadolu Türk Halk Sofizmi, Avrasya bir vakfı yayınlar 3, Ankara Üniversitesi, İlahiyat
Fakültesi Dergisi, cilt XL, Ankara, 1999, Çukurova Üniversitesi, III Uluslar arası Çukurova Halk
Bilgi Şöleni, Adana, 1999
20
N.Ne’met, a.g.e., s.8 Azerbaycan’da Pir Ìnançlarí
M. Hacíyeva
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
66
sinde daha birçok fahri mezar da mevcuttur. Burası Azerbaycan’dan ve diğer
ülkelerden gelmiş Müslümanların ziyaretgahı durumundadır.
Baba Samit Piri
“Bektaşi” ve “Baba Samit Dervişleri”, Nakşibendi tarikatının
Azerbaycan’da uzun müddet faaliyet gösterdiği hakkında bilgiler mevcuttur.
Azerbaycan’ın bir çok yerinde (Kızılburun, Abşeron (Buzovna), Şamahı,
Nahçıvan'da, “Bektaşi”, Baba Samit dervişlerin cemiyetlerinin mensuplarının
türbeleri vardır
21
). Şimdiki Sabirabad ilinin Şıhlar köyünde “Baba Samit Piri”
adında bir türbe var. Türbe günümüzde bile pir olarak ziyaret edilmektedir.
Prof. M. Ne’metin yazdığına göre “Türbe Şah Tahmasb’ın hükümdarlığı
döneminde Şirvan beylerbeyi Abdullahan Ustaclu’nun gayretleri neticesinde
Baba Samitin mezarı üzerinde h.993/1585’te bina yapılmıştır” ve “Kitabede Hacı
Bektaşı Veli Baba Samit atası yazılıdır”.
22
“Nardaran Piri”
Bilim adamları Nardaran toponimi hakkında üç ayrı görüş vardır. Birincisi
bu kelimenin “nar”dan (yani meyve) geldiğini, yani nar yetiştiren toprak, narları
meşhur olan anlamında olduğunu yazmaktadırlar. İkincisi ise “ner”, yani hörgüçlü
deve sözünden, üçüncüsü ise “nar”, yani “ateş” sözünden geldiği yazılmaktadır.
Nardaran kültlerle bağlı olsa da, günümüzde pir olarak ziyaret edilir.
Rivayete göre buradaki kabirde şia imamlarının kadın akrabaları
defnolunmuştur. İmam evlatları takip edilirken buraya göç etmeleri hakkında
menkibeler de mevcuttur.
S.Veliyev: “bu köyden ne ticaret yolu geçer, ne de burada deniz vardır,
demek ki, kervansaray tacirler için değil, pire ziyarete gelen zevatlar için
dikilmiştir”.
23
şeklinde düşüncelerini belirtir.
“Nardaran Piri”nin inşa edilmesi XIV yüzyılda olsa da, Pirin daha eskilerden ziyaret edildiği yazılır: “Zamanla burası ateşe ve güneşe saygı gösterilen
bir yer olmuştur”.
24
Bugün cami olarak ziyaret edilen “Tazepir”in tarihi çok uzak olmasa da
halk arasında “Təzə pir”denilmektedir. Çarlık Rusya’sı döneminde inşa edilen
eserlerdendir. XIX yüzyılın sonu XX yüzyılın başlarında “Bakü’de bir kaç mabed
ve kilise inşa edilmişti. “Kızıllı”, yahud “Aleksandro-Nevski” kilisesi, “Təzəpir”
mescidi, Ejdər Bəy ve yahut “Göy mescid”, “Budakov kilisəsi”, v. s.”
25
Bunlardan başka minarəli “Təzəpir” mescidini Nabat Hanım Hocabey kızı
eşinden ve babasından kalan mirasla inşa etdirmiştir. Nabat Hanımın mezarı
caminin eyvanında kapının sağ tarafında bulunmaktadır.
26
21
M.Ne’met a.g.e., s.58-59
22
M. Ne’met a.g.e., s.58-59
23
S. Veliyev, a.g.e., s.69
24
S.Veliyev , a.g.e., s.69
25
Manaf Süleymanov, “Eşitdiklerim, oxuduqlarım, gördüklərim”, Bakı, Azərnəşr, 1987, s.34
26
a.g.e., s.34 M. Hacíyeva Azerbaycan’da Pir
Ìnançlarí
Journal of Qafqaz University
Spring 2001, Number 7
67
Hacı Taptık ve Şeyh Yunis Piri.
Yunus Emrenin mezarı Türkiyenin bir çok şehir, ilçe ve köylerinde
bilindiği gibi, Azerbaycan’da da olduğu iddia edilmektedir. “Hacı Tapdık ve
Şeyh Yunis Piri” adlı iki kutsal mezar Azerbaycanın Kah ilinin Oncalı
köyündeki Oğuz mezarlığındadır. Halkın kutsal bildiği bu mezarlar “pir” diye
ziyaret edilmektedir.
Sovyet döneminde kutsal yerler hakkında araştırma yapmak kolay
değildi. Bu yerler bilim adamları tarafından az çok bilinse de bu konuda
araştırma yapmak yasaktı. Bütün çalışmalar hurafe olarak nitelendirildi. Buna
rağmen halk yine kutsal bildiği yerleri ziyaret ederdi. Sovyetler Birliği’nin
1985 yıllarından sonraki “perestroyka” ve “glasnost” döneminde bu alanda da
birazcık hareketlenme oldu, yasak bilgilerin açıklığa kovuşması için çaba
gösterildi. Adı geçen mezarlar üzerinde arkeolojik araştırmalar yapan Prof.
Dr. Meşedihanım Nimet mezar taşları üzerinde yazıları okuyarak kayıta
geçirdi, “Azerbaycan’ın Etnografik Abideler Toplusu” adlı araştırmalarının II
cildinde yayınladı”
27
. 1984-85 yıllarından sonra Hacı-Tapdık ve Yunus
Emre’nin mezarı üzerindeki yazılı taşlar kaybolmuştur. Oğuz mezarlığındaki
kabirlerin oğuz-Türk şairi Yunus Emre ve mürşidi Tapdık Emre’ye ait
olduğunu, bu gün bile unutulmayıp kutsal bir mekan olarak ziyaret
edilmesinin sebebini Oğuz-Türk sofi şeyhlerinin Anadolu’da olduğu gibi
Azerbaycan’da da faaliyet göstermesinin işaretidir. Bunlar Azeri ve Anadolu
Oğuz-Türklerinin aynı kültüre sahip iki kardeş halk olduğunu tastik
etmektedir
PİR SULTAN ABDAL
Pir Sultan Abdal (16. yüzyıl), yaşadığı dönemde düşünce ve şiirleriyle hem Anadolu halkını etkilemiş, hem de bu halkın bir kesiminin sözcüsü olmuştur. Pir Sultan Abdal, Hatayi (Şah İsmail ya da I. İsmail) ile birlikte Alevi-Bektaşi edebiyatının kurucularındandır. Kişiliği, sorunları dile getirişi ve haksızlıklara karşı yürekli direnişiyle adı efsanelere de karışarak bugüne ulaşmıştır.
Aleviler'ce yedi büyük şairden biri olarak kabul edilen Pir Sultan Abdal'ın yaşamına ilişkin bilgiler kendi şiirlerine, halk arasında dolaşan efsanelere ve öbür şairlerin yazdıklarına dayanmaktadır. Bunlara göre Pir Sultan'ın asıl adı Haydar'dır. Bugün Sivas'ın Yıldızeli ilçesine bağlı Çırçır bucağının Banaz köyünde doğmuştur. Doğum ve ölüm tarihleri bilinmemektedir. Ailesinin Horasan'dan İran Azerbaycanı'ndaki Hoy kasabasına, oradan da Anadolu'ya geçen bir Türkmen soyundan olduğu en yaygın görüştür. Ayrıca atalarının Yemen'den Sivas'a geldiği de öne sürülmektedir. Pir Sultan Abdal'ın nasıl bir eğitim gördüğü bilinmemekle birlikte, Alevi gelenekleri ve tarikat yaşamı içinde yetişip olgunlaştığı anlaşılmaktadır.
16. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti siyasal kaygılar yüzünden dinsel hoşgörüden uzaklaşarak baskıcı uygulamalara başlamıştı. Köylüler güçleşen yaşam koşulları ve ağır vergi yükü altında ezilirken haksızlıklar, rüşvetler, adaletsizlikler, iç kavgalar sürüp gitmekteydi. Bu sırada Hatayi mahlasıyla (takma ad) şiirler yazan Şah İsmail'in Anadolu Aleviler'i üzerinde giderek artan bir etkisi vardı. Şah İsmail 16. yüzyılın hemen başında Safevi Devleti'ni kurunca Anadolu üzerindeki etkisi daha da arttı. Bu durum Osmanlı Devleti'ni büyük ölçüde rahatsız etmekteydi. Ayrıca Şah İsmail'in, günün birinde değişik bir kimlikle gelip dünyaya adalet dağıtacak "mehdi" olduğuna Alevilerce inanılmaktaydı. Şah İsmail'i 1514'te Çaldıran'da büyük bir yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim, Osmanlı ordusunu arkadan vuracakları korkusuyla savaştan önce binlerce Alevi'yi öldürtmüştü. Şah İsmail döneminde başlayan mehdi söylentisinin etkisinden oğlu I. Tahmasp da yararlandı. Aleviler gelip kendilerini kurtaracak mehdiyi beklemekteydiler. Bu arada art arda birçok ayaklanma çıktı. Kanuni Sultan Süleyman Irak seferine çıkarak 1534'te Bağdat'ı, ardından da Tebriz'i aldı. Daha sonra I. Tahmasp da 1548'de Anadolu içlerine ilerledi. Pir Sultan Abdal, işte böyle savaşlarla, ayaklanmalarla altüst olmuş Anadolu'da, bir Alevi Türkmen köylü, bir halk ozanı, bir derviş, bir şeyh, bir kavga adamı olarak yaşadı. Bir şiirindeki "Yetmiş üçer idik, girdik bu yola/Yalbirdalı kılıçlar hep aldık ele" dizelerinden 73 kişiyle bir ayaklanma başlattığı anlaşılmaktadır. Sonunda ayaklanma bastırılarak yakalanan Pir Sultan Abdal'ı, Sivas Valisi Hızır Paşa zindana attırır; bir süre sonra da İstanbul'dan gelen emirle idam edilir.
Halkın benimseyip destan kahramanı konumuna getirdiği Pir Sultan'ın yaşamı efsanelere konu olmuştur. Bunlardan birine göre, Pir Sultan darağacından inince İran'a yönelmiş. Onu yakalamak isteyen Hızır Paşa'nın adamları Kızılırmak Köprüsü'ne gelmişler. Köprüyü geçen Pir Sultan, köprüye "Gel" demiş, köprü suya batmış, peşindekiler öteki yanda kalakalmışlar. Pir Sultan doğruca Horasan'a gitmiş ve şahın huzuruna çıkarak bir nefes okumuş. Daha sonra yürüyerek gittiği Erdebil'e varınca ölmüş ve oraya gömülmüş.
Pir Sultan'ın şiirleri Anadolu tekke edebiyatının önemli bir kolu olan Alevi-Bektaşi edebiyatının en yetkin örnekleridir. Şiirlerinde tasavvuf ve Hz. Ali sevgisi çevresinde, insan sevgisi, yaşamda eşitlik, kardeşlik, ölümsüzlük, evren, Tanrı-insan birliği gibi konulan işlemiştir. Ona göre Hz. Ali, evren-Tanrı-insan üçlüsünü bir birlik içinde gören tasavvuf anlayışı kapsamında örnek insandır. Öte yandan insan, vücudu ölümlü, ruhu ölümsüz bir varlıktır. Şiirlerinde, yaşadığı dönemin haksızlıklannı, dinsel tutuculuğu, verilen yalan yanlış fetvaları, rüşvet düşkünü kadıları dile getirmiştir.
Pir Sultan şiirlerini duru ve yalın bir halk diliyle söylemiştir. Söyleyişindeki akıcılık, duygusal coşku ve derinlik ile halk dilini en ince duygulan bile anlatacak biçimde ustalıkla kullanması onun en önemli özellikleridir.
Şiirlerinin çok geniş bir alana yayılmasında duygu ile düşüncenin akıcı bir söyleyiş içinde bütünleşmesinin büyük payı vardır. Medrese eğitimi görmemiş olması ve Divan edebiyatının etkisi altında kalmaması geniş halk kitle-lerince kolay anlaşılır ve benimsenir olmasına katkıda bulunmuştur.
Son dönemlerde yapılan araştırmalar sonunda Pir Sultan Abdal adını taşıyan altı ayrı şair olduğu ortaya çıkarılmıştır. Araştırmacılar, değişik yörelerde ve değişik dönemlerde yaşamış olan bu şairlerin özelliklerini saptayarak birbirlerinden ayırma çabasındadırlar.
Gidi Yezid bize Kızılbaş demiş
Meğer Şah'ı sevmiş dese yoludur
Yetmiş iki millet sevmezler şahı
Biz severiz Şah'ı Merdan Ali'dir
Kırkımız da bir katara dizildik
Hak Muhammed ümmetine yazıldık
Hakikat şerbeti olduk ezildik
Biz içeriz bize sunan Ali'dir
Gidi Yezid bizler haram yemedik
Batındaki gördüğümüz demedik
İkrar birdir dedik geri dönmedik
Yedileriz birincimiz Ali'dir
Muhammed dinidir bizim dinimiz
Tarikat altından geçer yolumuz
Hem Cibril-i Emin'dir rehberimiz
Biz müminiz mürşidimiz Ali'dir
Pir Sultan'ım Nesimi'dir pirimiz
Evvel kurban ettik Şah'a serimiz
On İki İmam meydanında dârımız
Biz şehidiz serdarımız Ali'dir
Ister sövün ister asin
Hak'ka şükür kizilbaşim
Sevmem ikilik dünyasin
Hak'ka şükür kizilbaşim
Ikrar verdim dönmem geri
Bundandir adim serseri
Insan oldugumdan beri
Hak'ka şükür kizilbaşim
Benden yakin Allah bana
Her sözü bismillah bana
Kem düşünmek günah bana
Hak'ka şükür kizilbaşim
Başta kizilbaş Ali'dir
Ali'nin yolu uludur
Biri de Bektaş Veli'dir
Hak'ka şükür kizilbaşim
Mahzuni aktim çagladim
Hak'ka vardim adim adim
Başima kizil bagladim
Hak'ka şükür kizilbaşim.
OSMANLI – KÜRT İTTİFAKI VE TÜRKMEN KATLİAMI
Yavuz Sultan Selim (1512-1520)’in Osmanlı tahtına geçmesiy
le Türkmen sürgün ve katliamları hat safhaya varır.24Ağustos 1514’de
ki Şah İsmail ile Yavuz Sultan Selim arasında geçen Çaldıran Savaşı
ön-cesi kırk binin üzerinde Türkmen katledilir. Savaş meydanında öldürülen Türkmenler hariç…. Prof. Dr. Faruk Sümer; Safevi Devletinin Osmanlılardan daha Türk çok bir Türk Devleti olduğunu söyleyerek : Safevi Devletinin kurucuları: Anadolu Kızılbaş Türk oymaklarıdır. Devletin resmi dili Türkçe’dir. On iki hayvanlı Türk Takvimini kul-lanmaktadır. Askeri teşkilatlanmaları Türk sistemidir. Edebiyatı vb. yazı sistemleri Türkçe’dir… Demektedir ki, bütün kaynak
lar bu hususu doğrulamaktadır. Yine Akkoyunlu Devleti ve Karamanoğulları Beyliği, Osmanlılardan daha Türktür. Çeşitli Türk
men oymaklarından ve Bayındır Beylerinin kurucusu olduğu aşiretler konfederasyonundan meydana gelen Akkoyunlular için John E. Woods; “300 Yıllık Türk İmparatorluğu demektedir ki isabetli bir saptamada bulunmaktadır .
Kur´an’ı ilk Türkçe’ye çeviren ve Saray dahil her alanda Türk Dilini hakim kılan Akkoyunlular gerçek anlamda bir Türk Devle
tidir. Osmanlı Türkmenleri aşağılarken Dede korkut ise şöyle der :
“Karanlıkta yolumu yitirirsem parolam Allah’tır.Soylu kuralın taşıyıcısı ,efendimiz Bayındır Han’dır “
“Salur Kazan’dır savaş gününün galibi”
Bölgede hüküm süren Akkoyunlu ve Safevilerin Türkdilinin yöreye hakim olmasından rahatsızlık duyan Kürt Mollası
İdris Bitlisi; Osmanlılar ile işbirliği yaparak Tükmenlerden intikam alır. Yavuz Selim’e kadar Doğu Anadolu’da Türkmen hakimiyeti vardır. Yavuz ise; Şafi mezhebinden Nakşibendi tarikatından Kürt molası Şeyh İdris-i Bitlisi’nin önerisi ve planlamasıyla “ Doğu ve Güney Anadolu’da Türkmenler katledilmişler, kurtulanlar ise Azerbaycan’a kaçmışlardır. Türkmenlerin oldukları idari beylikler ve toprakları; Yavuz’
un imzaladığı boş fermanları, İdris-i Bitlisi doldurarak Kürt
Aşiret reisine ve ağalarına vermiştir. Böylelikle bugünkü
doğudaki feodalizmin temelleri atılmıştır. İdris-i Bitlisi (Ö. 8
Kasım 1520 ) “Selim Şah Name”
2
adlı eserinde; başta Diyarbekir olmak üzere Kürdistan memle
ketinde “Kürt beyleri ve Kürt taifesinin mülk, millet, mezhep
ve irsi bağlarının” nasıl güçlendirdiğini anlatırken, şehir ve
yöre adlarını tek tek vererek Kızılbaş Türkmenleri de nasıl katlettiklerini “Allah’ın ve Padişahın yanında olan bir Molla
olarak” zevkle ve kana susamış bir vampir edasıyla anlatmak
tadır. Kürtler “dirlik ve birliklerini” İdris-i Bitlisi’ye borçluyken, Türkler ise, Yavuz Selim ile İdris-i Bitlisi’nin yaptıklarını
lanetle anmaya devam edeceklerdir. Büyük bir Türk katili
olan İdris-i Bitlisi’nin bütün eserlerini Türkmen Tarihi
açısından “Türklük bilincine sahib bir tarihçimiz” tarafından incelenip gerçek anlamda “ Anadolu Türk Tarihi’nin bir
kesitini ayakları üstüne oturtulması gereklidir.
Yunan mezalimini ağızlarında sakız eden “Türk Milliyetçi
Yazarları” Yavuz ve İdris-i Bitlisi’nin Türk katliamlarını
görmezden gelmektedirler.
Yavuz döneminde Osmanlı yönetiminde görev alan İdris Bitlisi
ve Bıyıklı Mehmet Paşa ile Kürt Aşiret Ağalarının durumları
için; bugün kürt guruplarından KOMKAR belgeli olarak şöyle
demektedir ki çok ilginçtir:
“1535’ler de böyle bir icazet vererek, beylik topraklarının
bölünmesini kolaylaştırmıştır. Kanuni Sultan Süleyman
ferman namesinde aynen şöyle diyor:
Bey öldüğünde eyaleti kaldırmayıp bütün hududu
ile Mülkname’yi Humayun uyarınca oğlu bir ise, O’na
kalacak, eğer müteaditise,istekleri üzerine kale ve yerleri,
aralarında paylaşacaklardır. Uzlaşmazlarsa, Kürdistan
beyleri nasıl münasip görürlerse öyle yapacaklar ve
mülkiyet yoluyla bunlara ebediyete kadar ila ebed devran
mutaarrıf olacaklardır. Eğer Bey , varissiz, akrabasız
ölmüş ise, o zaman eyaleti hariçten ve yabancılardan
hiç kimseye verilmeyecek Kürdistan Beyleri
ile görüşülüp ve ittifak edilip onlar bölgenin
Beylerinden veya Beyzadelerinden her kimi uygun
görürlerse ona tevcih edecektir. (Hükmi Şerif, Topkapı
Sarayı Müzesi Arşivi E. 11960 sayı-İstanbul) Kürt
Osmanlı Anlaşmasının mimarı Mevlana İdris’tir.
Bu anlaşmayı kabul eden ve gerekli bulan Yavuz
Sultan Selim’dir.
İkisi de 1520’de maalesef ölmüşlerdir. Sultan Selim
Mevlana İdris’e; Git Kürdistan Beylerini ve emirlerini
topla, kendi aralarında bir
3
beylerbeyi seçsinler demişti.
Mevlana İdris ise, Kürt beylerini çok iyi tanıdığı için
kestirmeden bir beylerbeyi Sultan’dan istemiş ve Bıyıklı
Mehmet Paşa’yı tavsiye ederek bu işi noktalamış idi.
Diyarbakırlı bir Kürt olan Bıyıklı Mehmed Paşa’da çok
erken gitti ve bundan sonra Kürdistan Eyaleti Başkenti’ne Mekadonlu komutanlar gelmeye başladı. Kanuni Sultan
Süleyman, bilerek veya bilmeyerek 1533-34’lerde Bitlis’i
Şeref Handan alıp bir fermanla Ulame Tekelu’ya veriyor.
Direnen Bitlis Beyi’nin üstüne Diyarbekir Beylerbeyi ve
kuvvetleri ile bütün Kürdistan beylerinin kuvvetlerini de
katıyor ve Ulame’yi başkomutan olarak atıyor. Aynı Sultan
1535’lerde Bağdat seferini yaptıktan sonra Kürtleri
tanımaya başlıyor veya bunlarsız bir şey yapamayacağını anlayarak babasının Amasya’da imzaladığı anlaşmaya yukarda verdiğim arşiv numaralı Hükm-i Şerif-i yayınlıyor.
Neticeye baktığımızda Kürdistan hükümdarları çoğun
lukla topraklarını bölmemiş ve statülerini 1850’lere kadar getirmişlerdir.
Aynı gurubun siyasi örgütünün başı Alevi kökenli
Kemal Burkay ve Munzur Çem gibileri; bu iki Osmanlı
Kürtünün Alevileri katletmesini görmezliktengelerek Alevi
tarihini yok sayarak “öteki tarih” dedikleri uydurma bir
Kürt Tarihi yaratmaya çalışıyorlar. Tunceli Ovacık’ta
üçlü Kürt ittifakı olan: Bıyıklı Mehmet Paşa, İdris Bitlisi ve
Palu Beyi Cemşid’in on binlerce Kızılbaşı kesmesine; aynı
bölgenin adamları Kürtlük İdeolojileri adına ses çıkarma
maktadırlar. Ahlaki olarak bu çifte standart davranışlarına
ne demek gerektiğine okuyucular karar versin!
Yavuz Selim’in önce Erzincan valiliğine atadığı,sonradan
da bütün doğu ve güney doğuya bakmak kaydı ile Diyarbakır Eyaletine getirdiği Diyarbakırlı Kürt Bıyıklı Mehmet Paşa ve danışmanı Bitlisli Molla İdris; bütün bölgeyi Türklerden temiz
lerler ve YÜZBİN Kızılbaş Türk’ü katlederler.Bölgeden kaça
mayan Türkler de kendilerini Kürt olduklarını söyleyerek kalırlar,baskılar sonucu da gerçekten Kürtleşirler. Doğu
sınırlarını Türklere kapatan Yavuz;korumalığını da Kürt
aşiretlere bırakır.1517’de Yavuz Selim’in Mısırı alması ve
74.ncü İslam Halifesi olması ile Sünnilik resmi id7eoloji
haline gelir ve İslamı Devlet kimliği
4
oluşur.Bu tarihten sonra Araplar,Osmanlı Devletinin yaşamı boyunca diğer halklardan ve gözde konumlarına devam ederler.Türkler arasında YAVUZ adı YEZİT ile özdeşleşir ve
lanetle anılır olur.Türk ulusal kimliği;Bozkırdaki Türkmenler
de yaşar ve Ozanları Türkçe’yi geliştirir.Osmanlı Sarayı ise
giderek soysuzlaşır ve yapay “Osmanlıca” denen yazılı dili
hakim olur.Bu nedenle Prof. Dr. Faruk Sümer; Safeviler için Osmanlılardan daha fazla Türk’tür demektedir.
Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) dönemi Osmanlı İmparatorluğunun zirvede olduğu bir zamandır. Ama Türkler açısından bir şey değişmez. Yine bu dönemde zülüm, şiddet
ve katliamlar devam eder. Kürt kökenli Ebussuud Efendi
(1545-1574)’in Şeyhülislam olmasıyla ve 30 yılda verdiği
fetvalarla “Osmanlı toplum yaşamını” belirler veKızılbaş
Türkmen katliamı, Sünni Şeriatına göre meşruluk
kazandırır. Yedi Kızalbaş öldürene “Cennetin Anahtarı”
verilir. Bugün Sünni din adamları tarafından huşu ile anılarak
“evliya mertebesi”ne çıkarılan Ebussuud Efendi, Türk
katliamcısı, yobaz, lanet okunacak bir zalim ve cellattan
bir kişiden başka bir şey değildir.
Hırvat kökenli ve nakşibenli tarikatından Kuyucu
Murat Paşa 6-12-1606‘da sadrazam olduktan hemen sonra Anadolu’da geniş çaplı Alevi katliamı harekat ı başlatır.
155 bin Alev i Türkmen’i diri diri kazdırdığı kuyulara
gömdürür. Aman dileyen insanlara Kuyucu Murat Paşanın
yanıtı; “Vurun şu pis Türkün başını” olmuştur. Cellatların
bile öldüremeye kıyamadığı çocuğu atından inerek öldüren
Kuyucu Murat Paşa üç yıl terör estirir.
Köprülü Mehmet Paşa (1656-1661)
Celali ayaklanmalarını bastırmak ve eşkıya tehdibi altında; Anadolu Türkmenlerini kırımdan geçirmiş sağ kalanlara da zülüm yapmıştır. Osmanlı Vak’a-Nüvisleri (tarihçileri) Naima
ve Hoca Sadettin Efendi gibileri; kitaplarında katliamları ballandıra ballandıra anlatmaktalar ve Türkler için ;
“nadan” yani “kaba Türk, idraksiz Türk, hilekâr Türk” ifadesini kullanmaktadır. Başka kitaplarda ise; “Türk iti
şehre gelince farisice ürür.” Yazmaktadır. Osmanlının ünlü
şairi Nef’i ise “Tanrı, Türk’e irfan çeşmesini yasaklamıştır.”
5
Demektedir. Divan-ı Hümayun yazarlarından Ahmet Çelebi
1499 yılında yazdığı şiirinde;
“Sakın Türk’ü insan sanma Bin an bile olsa Türk’le birlik
te olma Türk eline şeker alsa o şeker zehir.Türk’ün
başını keserken sakın gam yeme .Baban da olsa Türk’ü öldür.”
demektedir.
Tüm bunlara karşın Türk Bayat boyundan Alevilerin ulu
ozanı Fuzuli (1480-1566) bir deyişinin son beytinde şöyle diyor:
“Fuzuli, gökten yere insen sana yer yok
Yürü var gel, ya Arap’tan ya Acem’den”
Gökten Allah tarafından dahi indirilse Türklerin dünyada
yeri olmadığını; Arap ve Acemler hakim olduğunu belirtir ve şiirlerinde Osmanlılara sitem eder ve kafa tutar. Alevi
Türkmen aşıkları, ozanları diline ve töresine sahip çıkar ve şiirlerinde dilendirir, yöre yöre gezerek halkı bilinçlendirirler. Dedeler ve Babalar da Türkçe ibadet yaparak örf ve gelenekleri yaşatarak bugünlere getirirler. İdrîs-i Bitlîsi ve Bıyıklı Mehmet Paşa’dan sonra Kürtlere en büyük destek sağlayan II.
Abdülhamit olmuştur. Yavuz Selim’den itiba
ren iç işlerinde tam bir serbestlik olan bölgeye Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın tespitine göre “ Kürt Hükümeti” denmekteydi ve
“merkezi hazineye ipotek ödemezdi ve herhangi bir biçimde
düzenli askeri hizmetlerle yükümlü değillerdi.” Böylesi bir
bölgeye Abdülhamit, İslamcılığın bütünleştirici “ümmet”
anlayışıyla bir arada tutma fikriyle yeni bir yapılanmaya
gidilir. Abdülhamit’in “Aşiret Mekte
bi-i Humayun” (1892-1907) adıyla açtığı ve aşiretlerden
getirtilen şeyh ve ağa çocuklarının eğitildiği okullardan
mezun olanlar; beklentilerin yerine, devlete karşı örgütlenme
yapan kadroları oluşturmuşlardır. Abdülhamit’in
marifetlerinden biriside “Hamidiye Alayları” dır.
Hamidiye Alayları, Dördüncü Ordu Komutanı Müşir Zeki Paşa’
nın II. Abdülhamit’e önerisiyle 1890 yılında kurulmaya başlanır.
14-15 Nisan
6
1891’de de “Nizamnamesi” yayınlanarak yasal hale gelir.
Ruslara yönelik olarak Şafi Kürtlerden oluşturulan Hamidiye Alayları amacına uygun faaliyette bulunmaz. Hamidiye
Alayları daha çok eşkıyalık yapar. Ermeni ve Alevi köylerine baskınlar düzenleyip çapulculuk yaparlar. 23 Temmuz 1908’de
II. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra Eylül 1908 ayında
Kürt Hamidiye Alaylarının silahlarını ellerinden almak isteyen İttihatçılar bunu başaramazlar. İttihat ve Terakki Cemiyeti
içinde Türkçülük akımı giderek güçlenir ve hakim olur. Şafi Kürtlerin ağa ve aşiret reislerinin çocuklarının eğitildiği İstanbul’daki “Aşiret Mektebi”nde ve Hamidiye Alaylarında ise Kürt milliyetçiliği filizlenmeye başlamıştır. Bu durum Doğu Anadolu’da Alevi-Şafi çatışmasını beraberinde getirir. Sonuçta; Okul Müdürü Kolağası Kamil Bey; “bunlar aşiret değil haşarat!” der...
KIZILBAŞLIK NEDİR?
Kısaca Kızılbaşlık tanımını yaparsak ; Hetorodoks İslami (Alevi) zümrelerin
devlet iktidarını alma ya da kurma hedefi ile devlet erkini yönetme plan ve projesidir.
Kızılbaşlık ütopyası ; İmam Cafer Buyruğu’nda “RIZA KENTİ” olarak
tasarlanmıştır ki ;Hz. Muhammed’in “Medine Site Devleti” ni model olarak almıştır.
Musahiplik Kurumu ile de “Malı mala canı cana” katmışlardır.Rıza kenti toplum
tasarımını ; Zeydiler, Karmatiler , Nizari İsmailileri kurdukları devlet ve hakim
oldukları “Dar-ül Hicra” kalelerde uygulamışlardır. Bunun en somut örneği Hasan
Sabbah’ın kurduğu “Alamut Devleti” dir. İş, üretken, eşitlikçi,katılımcı,secular,
ortakçı,paylaşımcı bir demokratik cumhuriettir. Babaive Bedreddini hareketleri de
tarihsel süreç itibariyleKızılbaşlık mücadelesinin kesintisiz devamıdır.Kısa bir
dönem uygulansa da Kızılbaşlık Şah İsmail tarafından devlet siyasetine
dönüştürülmüştür.Şah İsmail’in “Kırklar Meclisi”nden esinlenerek kurduğu
“Ehli İhtisas Konseyi” vasıtasıyla “Safevi Türk Kızılbaş
Devleti”ni yönetmiştir. Gilan’da Nazari İsmaililerince eğitilen Şah
İsmail ;devlet modeli olarak “ Zeydi Alevi Hazar Devleti”ni örnek almış ve
Türkmen oymaklarına dayanan federatif devlet kurmuştur.
Dini bir önder olması nedeniyle de Mürşid-i Kamil olarak postta oturmuş
aynızamandaHz. Muhammed gibi de devlet başkanlığı görevini
yürütmüştür.
17. Yüzyıldan itibaren ise Alevilerin “Kızılbaşlık Ütopyası” yerini
“Mehdi Beklentisi”ne bırakarak “Tevekkül Dönemi” ne girilmiştir.Bu gün
ise sadece “Alevi Tasavvufu” hayatta kalmıştır ki ,bunun da içini boşalt
maya çalışıyorlar.
Herkesin Kızılbaş olamayacağını söyleyen Şah İsmail Hatayi’nin şu
cümlesi dikkate şayandır; “YÜREĞİ DAĞ,BAĞRI KIZIL YAKUT GİBİ
KAN OLMADAN KIZILBAŞ OLMAK KİMSENİN HADDİ DEĞİLDİR.”
Alevi toplumunun dikkat etmesi gereken en önemli husus içindeki
tutarsızlardır. Ozan şöyle demektedir :
Yezit oğlan bize kızılbaş demiş
Bahçede açılan gül de kırmızı
İncinme ey gönül ne derse desin
Kitabı derceden dil de kırmızı
İsmail ONARLI
ALEVİLİKTE İKRAR
Malım ile Canım ile Bu Yoldayım Malım Kurban, Canım Tercüman
Alevi toplumsallığı ikrar yani söz üzerine kurulur.Her bir Alevi can ancak ikrarı ile
toplumun bir parçası olur.Alevi hukukunun yaptırımları da gücünü canın topluma verdiği
ikrardan alır.Yola giren cana yolun emir ve yasaları , toplumsal kurallar bütün incelikleri ile
ifade edilir, anlatılır. Yolun zorluğu dile getirilir.Can bunları bilerek isteyerek yola katılma
iradesini tüm canların önünde beyan eder. Bu irade açıklamasıyla birlikte alevi hukukunun
yaptırımlarının da kendi şahsında işlemesineolur vermiş olur.Alevi hukuku bağlayıcılığını
ikrardan alır.
ALEVİLİKTE FARZLAR VAR MIDIR?
Alevilikte olsun Bektaşilikte olsun farzlar kişinin hangi makamda olduğuna göre
değişir.Fakat yaşamla özdeş olan Alevi ibadetinde, bütün yaşam boyunca uyulması
gereken Oniki Farzda konulmuştur.Bunlar şöyledir :
1- Allah’ı sevmektir. Başkasının hakkına zarar getirmekten korkmaktır.
2- Kimseye haksız söz söylememek,cümle insanlara aynı gözle bakarak bencillik
etmemektir.
3- Yola ,erkana, edep ile bağlı olmak, tüm varlıklara şefkatli ve öğütçü olmaktır.
4- İnsanın yüceliğini tanımak ve ona saygı göstermektir.
5- Tanrı’dan gelene razı olmak ve belalara sabırlı olmaktır.
6- Dünya işlerinin içinde kaybolmamaktır.
7- Her şeye tahammüllü olmaktır.
8- Halktan sakınmaktır.
9- Kanaat ehli olmaktır.Aza kanaat çoğu getirir.
10- Haktan gelen rızk için gam tutmamaktır.
11- Yalnızlık.Halka karışmamak gerekir.
12- Hakka ulaşmaya, O’nunla birleşmeye istekli olmaktır.
Görüldüğü gibi tüm bu farzlar biçime ilişkin değil,öze ilişkindir.Saygı yada
sevginin biçimi anlatılmamış,özde olması gereken varlıkları övülmüş ve farz kılınmıştır.
BEKTAŞİLİKTE 6 AŞAMA
Aşık : Tarikata aday olanlara denir.
Muhip :Tarikata girmiş ve ikrar vermiş kişiler.Yani mürşidiyle namusu ve
vicdanı üzerine Tanrısal sözleşme yapmış kişi.
Derviş : Hizmet etmek için kutsal giysi giymiş ve söz vermiş kişi.
Baba : İcazetname sahibi .Yolun her türlü hizmetini, görevini yapmaya yetkili
insan. Sayısı tarikatın genişliğine göre değişiyor.
Halife : Babalara icazetname vermeye yetkili büyükbaba.Halife babaların
sayıları da gereksinmeye göre belirleniyor.
Dedebaba : Tarikatın üstadı azamı.Halife babalar tarafından seçiliyor ve bir tane.
Bektaşilerin ayin-i cemde giydikleri kendilerine has giysileri var.Kadınların hepsi “tennure”
denilen yere kadar uzun,cepsiz,ilik düğmesiz beyaz bir elbise giyiyor ve başlarına yeşil örtü örtüyorlar.Meydana bu giysilerle giriyorlar.Boyunlarına da tarikata girişte nasip aldıktan
sonra taktıkları “teslim taşı” adı verilen kolye takıyorlar.
Erkekler derviş olana kadar sadece “arakiye” adı verilen beyaz bir takke takı
yorlar. Dervişlerin,babaların ve dedebabanın giysisi yine kadınlardaki gibi beyaz tennure
hırka,taç,boynunda teslim taşı,belde kuşak,kuşağın üzerinde cilbent,pahlenk taşı, ve
kamberiye.Dervişler başlarına beyaz keçeden yapılı altı dört dilim,üstü 12 dilim taç takıyor.
Babaların tacında “destar” denilen yeşil bir bant bulunuyor.Halife babaların tacında ise
bu destardan “taylasan” denilen bir parça sarkıyor.
SOFRA DUASI
Kurbanlarda veya herhangi bir lokma yâda hayır hasavet gibi yemek sonrasında
DEDE –REHBER veya ZAKİR tarafından onlardan biri yoksa bilen biri tarafından okunur
ki şöyledir : “Allah…Allah…El-hamdül-illah,El-hamdül-illah,SümmeEl-hamdül-illah…
Nimeti Celil, Bereketi Halil, Şefaat senden ya Resul, sofralar dolu ola yardımcımız Muhammed Ali ola, yiyenlere helal, yedirene delil ola Gökte rahmetini yerde bere
ketini eksik etmeye dertlerimize deva, hastalarımıza şifa ola Yiyeni yedireni pişirip
getireni Hak saklaya, Hızır bekleye yedirdiğiniz şu lokma gadanınza kalkan,
belanıza bekçi ola dilden dileklerinizi, gönülden muradınızı vere Cenabı Hak
hepimizin yardımcısı ola gerçeğe hü demine Ya Ali…”
BEKTAŞİLİKTE KIBLE
Alevilikte ve Bektaşilikte kıble 5 çeşittir. Bunlar sırasıyla şöyledir:
1- Mekke’deki kıble : Maddi kıble,Bektaşi deyimi ile Ten Kıblesi’dir. Bunun Bekta
şilikteki diğer bir adı Meydan Taşı’dır. Meydan odasının giriş kapısının solunda bulunur.
Bu taşa “Kızıl eşik taşı – Mürvet Taşı” da denir. Burası “Kolu Açık Hacım Sultan”
makamıdır.
Suçluların yargılanması burada yapılır, cezaları da burada verilir.
2- Kalb Kıblesi : “Beyt-ül Mamur” dur. Gökte bulunduğuna ve meleklerin
(gök ehlinin)
kıblesi olduğuna inanılan tapınaktır.
3- Akıl Kıblesi : Arş yani göğün en üstün yeridir. İnsanın beynidir, üretilen
düşüncelerdir (tefekkürdür).Bektaşilikte Çerağdır, posttur, mürşittir.
4- Fehim Kıblesi : Kürsidir ,inandır, Bektaşilikte Çerağ Tahtıdır.
5- Can Kıblesi : Diğer bir deyişle “Zat-ı Bari” yani tanrısal kimlik ,Tanrı kişiliği ,
insanın yüzüdür (Cemalullahtır.)
12 ERKAN
İmam Cafer yoluna uyanların yerine getirmesi gereken erkânlar (kurallar) şöyle sıralanır:
Birinci Erkan : Kanaat sahibi olmaktır.
İkinci Erkan : Sabır sahibi (sabır ehli) olmaktır.
Üçüncü Erkan : İyi huylu, yumuşak huylu (mülayim ) olmaktır.
Dördüncü Erkan : Cömert olmaktır.
Beşinci Erkan : Gördüğünü örtmek,görmedim demektir.
Altıncı Erkan : Pirin rızalığı dışında iş istememektir.
Yedinci Erkan : Dövene ,sövene kul olmaktır.
Sekizinci Erkan : Küfrü iman saymaktır.
Dokuzuncu Erkan : Sağ mürebbidir.
Onuncu Erkan : Sağ musahiptir.
Onbirinci Erkan : Sağ sohbettir.
Onikinci Erkan : Sağ aşinadır.
İmam Cafer’e göre “Selamün Aleyküm” (Tanrının selameti üzerine olsun) cümlesi
şeriat ehline gelmiştir. “Aşk olsun” tarikat ehlidir. “Hu !” demek ise hakikat ehlinin işidir.
(Tahtacılardaki buyruktan alınmıştır.)
KAALU - BELA
Kaalu-Bela, Elest Meclisi, Bezm-i Elest sözcükleri Alevi, Bektaşi nefes ve
deyişlerinde sık sık geçer. Kur’an-ı Kerim 7. A’raf Suresi 172–173 ayetlerinde bu olay
şöyle açıklanmaktadır: Tanrı önce Adem’in sonra da tüm insanların ruhlarını yaratmıştır.
Ondan sonra da yarattıklarına “Ben sizin Tanrınız değil miyim?” diye sormuştur. İnsanların
bir bölümü “evet” (Kaalu –Bela) diye yanıt vermiş, diğer bölümü de “hayır” diye yanıt
vermiştir. Evet diye yanıt verenler mümin olmuşlar, hayır diye yanıt verenler ise kâfir
olmuşlardır. Bu anlaşmanın yapıldığı toplantıya Elestü Meclisi denir. Elestü sözcüğü,
değimliyim anlamına gelir. Kaalü-Bela iseevet dediler anlamındadır.
CEMDE ONİKİ HİZMETİN SAHİPLERİ
1- Dede (Sercem’ de denir Cemi yönetir.)
2-Rehber (Görgüsü yapılanlara ve ceme katılanlara yardımcı olur.)
3- Gözcü (Cemde düzeni ve sükûneti sağlar.)
4- Çerağcı (Çerağın yakılması, meydanın aydınlatılması ile görevlidir.)
5- Zakir-“sazandar” (Deyiş, düvaz, miraçlama söyler. Genellikle üç kişidir. Saz çalarlar.)
6-Ferraş –“ süpürgeci” (Car – süpürge – çalar. Gerekirse rehbere yardım eder.)
7-Sakka - “ibriktar” (Saka suyu dağıtır.)
8-Sofracı-“kurbancı” (Kurban ve yemek işlerine bakar.)
9-Pervane-“Semahcı” (Cemde semah dönerler.)
10- Peyik ( Cemi komşulara haber verir.)
11-İznikçi (Cem evinin temizliğine bakar.)
12- Bekçi (Cemin ve Ceme gelenlerin evlerinin güvenliğini sağlarlar.)
12 HİZMET İLE İLGİLİ DÜVAZ-I İMAM(Oniki Hizmetin Pirleri)
Gelin hey erenler âşıklar sizde
Allah bir Muhammed Ali diyerek
Sak-i Kevser hem Aliyel Murteza
Allah bir Muhammed Ali diyerek.
Seyrimde gördüğüm cennet bağıdır
İmam Hasan zakirlerin beyidir
Şah Hüseyin Sakka suyu dağıtır
Allah bir Muhammed Ali diyerek.
İmam Zeynel çilesini hak etti
Uyandırdı delili şavk etti
İmam Bakır peyk oldu pak etti
Allah bir Muhammed Ali diyerek.
İmam Cafer Erkânı eline aldı
Okudu yedullahı bir tamam kıldı
Cümle erenler darına durdu
Allah bir Muhammed Ali diyerek.
Gözcülük Musa-ı Kazımdan kaldı
Bahri olup aşk-ı ummana daldı
Ol İmam Rıza da kurbancı oldu
Allah bir Muhammed Ali diyerek.
Muhammed Taki de niyazı sundu
Aliyel Naki de kapıda durdu
Hasan-el Askeri pabucun verdi
Allah bir Muhammed Ali diyerek.
Muhammed Mehdi oldu pazuvant
Pazuvant olduğuna eyledi şazuvant
MEHEMMED’im tamam oldu bu hızmat
Allah bir Muhammed Ali diyerek.
Yedullah(el el üstüne): Fetih Suresi 10, ayet. Musahip olan canların üzerine okunur.
Buna Yedullah ayeti denir… “Gerçekten sana biat edenler ancak Allah’a biat etmiş olurlar.
Allah’ın kuvvet ve yardımı, o biat edenlerin vefa ve sadakatinin üstündedir. Onun için kim
cayarsa ancak kendi aleyhine caymış olur. Kim de Allah’a söz verdiği şeyi yerine getirirse,
Allah’ta ona büyük bir mükâfat verecektir.”
ONYEDİ HİZMET SIRASIYLA ŞÖYLEDİR.
1, Hizmet MÜRŞİT Hizmeti
2, Hizmet PİR Hizmeti
3, Hizmet REHBER Hizmeti
4, Hizmet ZAKİR Hizmeti
5, Hizmet GÖZCÜ Hizmeti
6, Hizmet DELİLCİ Hizmeti
7, Hizmet SÜPÜRGECİ Hizmeti
8, Hizmet PEYİKÇİ Hizmeti
9, Hizmet SAKACI Hizmeti
10, Hizmet KURBANCI Hizmeti
11, Hizmet ERKANCI Hizmeti
12, Hizmet YÜREKÇİ Hizmeti
13, Hizmet KAPICI Hizmeti
14, Hizmet PAZVANTCI Hizmeti
15, Hizmet KARA KAZANCI Hizmeti
16, Hizmet KADINCIK ANA Hizmeti (Çömçeci-niyazcı)
17, Hizmet İZNİKÇİ Hizmeti
Onyedi hizmet bu şekilde sıralanır, birlik ceminden başlayarak bütün cemlerde bu hizmetler
uygulanır.
1 7
Haktan bize hidayet oldu Aşık olan dolu içer
Pirim sana haber olsun Muhabbette güller saçar
Şahtan bize name geldi Mihman olan cemi dinler
Mürşit sana haber olsun Peykçi sana haber olsun
2 8
Kimi okur kimi yazar Bu yola giden hacıdır
Can cana surde adem dizer Müminler Hakka duacıdır
Gümra talip yoldan azar Cemin kilidi kapıcıdır
Rehber sana haber olsun Kapıcı sana haber olsun
3 9
Hak kuluna eylemiş nazar Bu yola giden hasların hası
Seyyah olup âlem gezer Silinmiştir gönüllerin pası
Kalleş kişi cemi bozar Doldurur verir engür tasını
Gözcü sana haber olsun Tezekarcı sana haber olsun
4 10
Şeyda bülbül bağın ister Ta ezelden dedik beli
Haktan yolun sağın ister Muhammed Ali’nin yolu
Delil yanmaz yağın ister Hüseyin’den gelir dolu
Delilci sana haber olsun Sakacı sana haber olsun
5 11
Zakirin zikri sazdır Gelin gidelim irfana
Hakka sunulan niyazdır Tavaf edelim erkâna
Okunan nefes düvazdır Tekbir verelim kurbana
Zakir sana haber olsun Kurbancı sana haber olsun
6 12
Cemde olur kardeş bacı Kalbi dolu ulu kişi
Onlar cemde güruhu naci Çiğ lokmayı sinmez dişi
Kırklar ceminde süpürgeci Hizmettir lokmanın başı
Süpürgeci sana haber olsun Niyazcı sana haber olsun
13
Şah Hatayi'm pire geldim
Hak yolunu süre geldim
Cümle muhib dara geldim
İznikçi sana haber olsun.
TAHTACI - AĞAÇ ERİ - TÜRKMEN
Akdenize paralel olarak uzanan Toroslarda ve Batı Anadolu bölgesinde
yaşayan Alevilerin bir bölümüne Tahtacı adı verilmiştir. Ama bu canlar kendilerine
Tahtacı denilmesinden pek hoşlanmazlar ve Türkmen adı ile anılmak isterler. Bu nedenle
yurdumuzun güney bölgesinde ve Batı Anadolu’da Türkmen terimi Alevi terimi ile eş
anlamlıdır.
Tahtacı adıyla da anılan bu Türkmen(Oğuz Türkleri) topluluğu Türkiye’ye
10. yüzyılın yarılarında gelmiştir. Bizans İmparatorluğu onları Toroslara ve Balkanlara
yerleştirmiştir.
Bu dönemde Anadolu’ya gelen bu insanların hangi inanç ve yoldan olduklarına dair
yeterli bir bilgi yoktur.
Malazgirt savaşından sonra Türklere Anadolu’nun kapıları sonuna dek açıldı.
Bu dönemde buraya gelen Türkmenlerin bir bölümü Malatya, Maraş dağlarında ki
ormanlık bölgeye yerleşti. Selçuklular bölgeye yerleşen bu topluluğa orman adamı
anlamına gelen Ağaç-eri adını verdiler.
Selçuklu döneminde Ağaç-eri adını alan bu Türkmen topluluğu, geçimini
ağaç ve orman ürünlerini işleyerek sağlıyordu.Buradan hareket eden Osmanlılar
Ağaç-eri Türkmenlerine cemaatı tahtacıyan adını verdiler. Tahtacı adı buradan kaldı.
Tüm yazılı kaynaklar tahtacıların Torosların Adana bölümünden yurda dağıldığını
Söylemektedir. Toroslara üzerinden batıya doğru uzanan Tahtacılar pirlerini (Mürşit-dede)
Adana topraklarında bıraktılar. Bunlardan Hacı Emir Ocağı’nın piri İbrahim-i Sani Adana Güvercinlik’te ve Yanyatır Ocağı’nın Piri sayılan Dur Hasan Dede ise Ceyhan’ın Durhasan
Köyünde kalmıştır. Türkiye’de yaşayan tahtacılar bu iki ocağa bağlıdırlar. Ocaklardan
YanyatırOcağı daha sonra İzmir Narlıdere’ye yerleşmiştir. Bu ocağa bağlı Tahtacı
oymakları üç oymakhalinde daha batıya dağılmış, Bunlardan KÂHYALI oymağı Balıkesir
(Edremit)yöresine, MAZICI ve ÇİÇİLİ oymakları ise Çanakkale’nin değişik yörelerine
yerleşmişlerdir.
TAHTACILARDA MUHARREM
Hz. Hüseyin’e ve onun yakınlarına reva görülen katliam, İslam aleminde varolan
tüm Batıni zümreler gibi, Anadolu Alevileri için de önemli bir direnme noktası oluşturdu.
Ali’ye ve onun evlatlarına duyulan sevgi, Kerbela olayının yarattığı öfke metaforu ile birleşti.
Öfke ve sevgi giderek merkeze oturdu.
Tüm Aleviler gibi Tahtacılar da on iki gün su orucu (Muharrem Orucu) tutarlar.
Bu orucun on günü Kerbela çölünde çölün kızgın sıcağında, elde kılıç savaşan melun Yezit
ordusuna teslim olmayan, Hz. Hüseyin ve On iki İmam’ın anısına tutulur. İmamlar on iki
olduğu için Hz. Hüseyin’in Şehadet gününde oruç kesilmez ve bu oruç onikiye tamamlanır.
Yakınları gözlerinin önünde bir bir öldürülen Hüseyin, savaş sırasında bir ara atını
sürüp Fırat’ın kıyısına ulaştığı halde, son anda su içmekten vazgeçip, yine savaş meydanına
dönmüş,
cennette dedesinin hazırladığı Ab-ı Kevser’e kavuşmuştur.
Bu yüzden orucunu açan tahtacı su ihtiyacını hoşaf ya da ayran ile gidermeye çalışır.
Erkekler tıraş olmaz, kadınlar yas sebebiyle oniki gün çamaşır yıkamaz. Akşam yemeğinden
sonra ertek’e (sahur) ye kadar evlerde bir araya gelen aileler, dedelerin ya da aile büyükleri
nin, eski yazmalardan okuyup anlattığı Hz. Ali, İmam Hüseyin öyküleri dinler. Nefesler
okunur, gözyaşları dökülür. Matem günleri böyle sürüp gider.
Nihayet on birinci gün çamaşır yıkanabilir. On ikinci gün dede evinde Aşure kaynar.
Dede evinde yenir. Sonraki günlerde talipler de aşure kaynatır.
Aşureye tuz, şeker, üzüm, incir, kayısı, ceviz, fındık, fıstık, nohut, fasulye, hurma elma
olmak üzere on iki çeşit katılır. Su ve buğday ana malzeme olarak düşünülür ve bu on iki çeşit
içinde sayılmaz.
Matem sona ermiş yüzler gülmeye başlamıştır. Üç gün boyunca yenilir içilir eğlenilir.
Tahtacı Alevilerinin muharrem orucu sorası düzenlediği eğlenceler Anadoluda ki diğer Alevi topluluklarında rastlanmaz. Onlar Muharrem’i takip eden üç gün boyunca kazanlar kaynatır,
kurbanlar keser ama yas sürmektedir. Tahtacı Alevileri ise mağarada sır olduğuna inanılan
on ikinci imam Mehdi’nin Muharrem’in on ikinci günü sır olduğu kayadan çıkacağına inanır.
Gelecek ve…
Her Muharrem sonunda Mehdi’yi bekleyen Tahtacı, O’nu en güzel şekilde
karşılamaya hazırlanmalıdır. Bu nedenle en güzel giysiler giyilir, kurbanlar kesilir, sofralar
donatılır. Tahtacının kurbanı genelde cebraildir. Muharrem de ise koçlar kurban edilir. On
ikinci gün akşam Narlıdere’de Mürşit evinin avlusunda sıra sıra dizilmiştir. Dede kurbanların
hayırlısını verir. Kurbancılar kurbanların başında beklemektedir. Evlerin daima güneye bakan
kısmında çukurlar hazırlanmıştır. Kurban sol ayağının üstüne yatırılır. Ayakları batıda, kafası
kerbelaya doğru güneydedir. Böylece kesilir. Mürşit diğer dedeler ve talipler iki katlı konağın
alt katında geniş salonda erkân ile delili uyandırır, dolu üçler, nefes üçler, semah üçler, gün
inmiş, gaz lambaları yakılmış. Tahtacı akşam serinliğinde semahtadır. Kurban pişince kurbancı
gelip haber verir. O zaman dede “Ferraş gelsin”
der ve süpürgeci meydanı kapatır. Hayırlısını alır. Dede avluya çıkar, kazanın hayırlısını verir,
içeri geçer. Sofralar serilir, sofraları içerde hizmetliler serer. Üç dört bacı avluda aşçı bacıya
yardım eder, kapıya getirip içeri verirler.
TAHTACILARDA SEMAH
Semah Alevi törenlerinin kutsal oyunudur. Onun Horasan’dan Anadolu’ya dek süren oluşumunda Şaman dini etkilerinden çokça söz edilir. O da içki gibi kutsallığını Batıni inancın
sevilen anlatımı Kırklar’dan alır.
Tahtacı erkânında musahip töreninde sadece bacılar döner. Önce dedeye niyaz edilir
ve karşılıklı dar’da durulur. Sazandar ve gövender çalıp söylemeye başlar. Bacılar ayakları
dar durumunu bozmadan kollarını hareket ettirip semaha başlarlar. Bir müddet böyle devam
eder.Bu ağırlamadır. Sazların ritmi değiştirmesiyle yeldirmeye geçerler. Bunda da fazla hareket
yok ama artık ayaklar dar’da değildir, sağa sola hareket edilir.
Ah yar yar
Yar dost dost
Şah şah
Kısımlarında bir defa dönerek eski durumlarına gelir ve semaha devam ederler. Bitiş
ezgisiyle semah sona erer. Dedenin karşısında dar’a durur hayırlısın alırlar:
“Allah, Allah, Allah, Allah! Semahlar saf ola günahlar af ola. Muradı hâsıl ola. Tuttuğu
ileri
gide, Evi ocağı şen, kısmeti gür ola. Şah-ı Merdan yardımcı ola. Hizmetiyle yüzü ak, özü pak
ola. Semahları kırklar semahı ola On iki İmamlar katarından ayırmaya gerçeğin demine hüü!”
Musahip törenlerinde böyle iki bacı daha semaha kalkar ve üçleme tamamlanır. Bunun dışındaki semahlar kadın erkek bir arada dönülür. Genellikle iki ya da dört kişi kalkar semaha.
Bu sayı kırka kadar çıkabilir. Semahı daima kadın başlatır ve dönmek istediği erkeği
kendi seçer. Semah dönecek bacı önce dedeye niyaz eder. Sonra semaha duracağı erkeğe
giderek onunla niyazlaşır. Dönüp dar’a durur. Erkekler bu isteği geri çeviremez. Kalkar
meydana gelir ve dedeye
niyaz eder. Kadının karşısında dar’da durur. Nihayet sazandar ağır ağır semah ezgisini çalmaya
başlar. Güvender nefese başlayınca kadın karşısında duran erkeğe gider niyazlaşıp yerine döner
ve semaha başlarlar. Semah kolların ritme uygun sağa sola sallanmasıyla sürer. Üç kıtalık nefes
sona erince sazandar bitiş ezgisini çalarak semahın ilk bölümünü tamamlar. Bu bölümün adı
ağırlamadır. Semah durur canlar dar’da beklemektedir
Dede ağırlama hayırlısı verir ve semah tekrar yürür. Sazandar ikinci bölüme, yeldirmeye geçer. Güvenderin ilk sözleriyle semahçılarda dönmeye başlar. Yeldirme semahın hareketli bölümüdür.
Şimdi ayaklar dar’da değildir. Uyumlu adımlarla ileri geri hareket edilir.”Ah yar yar, yar dost
dost” sözleri söylenirken semahçılar bir tam daire dönüş yaparlar. Bitiş ezgisiyle sona erer.
Canlar niyazlaşıp dar’a durur ve dededen yeldirme hayırlısın alır. Bu hayırlı da ağırlama hayırlısı
gibidir. Canlar dedeye niyaz ederler. Bu sırada saki semaha duran erkeğe dem sunar. Erkek
biraz içip bacıya verir, niyazlaşırlar, bacı da içer ve boş tası sakiye verir. Tekrar deye niyaz edip yerlerine otururlar. Başka canlar dar’a durup semaha başlarlar. Denizli yöresi ve Teke Yarımadası Tahtacılarında görülen, dinsel olmayan semah diyebileceğimiz mengi, İzmir körfezi çevresindeki Tahtacılarda yoktur.
